Vùng đất cổ Hổ Bái trước đây là xã Yên Bái, nay thuộc xã Yên Trường. Các cụ cao niên trong làng cho biết, theo thần phả của nghè Hổ Bái (bản chữ Hán còn lưu giữ) thì từ thời Hùng Vương ở Hổ Bái đã có con người sinh sống. Thần phả kể rằng, con trai thứ 11 của Lạc Long Quân (hay con trai của vua Hùng thứ 11) tên Hợp Lang làm chức Lạc Hầu, một lần theo dòng sông Mã đến đây thấy cảnh sắc tươi đẹp, nước biếc đất thiêng, thế núi dáng sông đều hợp lòng người nên đã chọn nơi đây làm Giang đô (được hiểu là trị sở bên bờ sông). Công việc xong, Lạc Hầu trở về miền sông nước của Ngài vào ngày 4 tháng Tư. Tưởng nhớ ngài, về sau người dân đã chọn ngày này làm lễ “kỵ” (giỗ) thần linh.

Cũng theo thần phả, liên quan đến đền Hổ Bái, ngoài sự kiện thần Hợp Lang về cho xây dựng đền thì vẫn còn 3 sự kiện quan trọng và ý nghĩa khác. Đó là trong một lần Bà Trưng về đền cầu anh linh Vua Hùng phù hộ để diệt giặc ngoại xâm bảo vệ bờ cõi. Lời khấn cầu linh ứng, Hai Bà Trưng cùng nghĩa quân đã đánh tan quân giặc. Ngay sau đó, Hai Bà về đất Trang Trân Bái mở hội ăn mừng trong một tháng và hạ lệnh tu sửa đền thờ ngay sau đó.

Đến năm 1286, khi đất nước vừa đánh tan năm mươi vạn quân giặc Mông Nguyên thì lại rơi vào cảnh hạn hán khốc liệt khiến Nhân dân điêu đứng vì đói kém. Nhân cơ hội này, kẻ thù xâm lược lại lăm le tấn công lần nữa. Đứng trước tình cảnh này, vua Trần Nhân Tông lệnh cho các Đình thần trở về chính ngôi đền thờ thiêng ở Trang Trân Bái làm lễ tế để xin cho đất nước qua cơn hoạn nạn. Ba ngày sau, tự nhiên trời giáng xuống cơn mưa lớn, cứu được dân chúng khắp nơi thoát được cơn hạn hán. Trước sự linh ứng ấy, vua lệnh truyền cho các cụ già bản Trang Trân Bái tiến hành làm lễ tạ, tặng phong mỹ tự là: “Thượng đẳng phúc thần muôn đời được thờ cúng tới vô cùng vậy”. Nhà vua sắc phong thần đền Trang Trân Bái là Đương cảnh Thành Hoàng hiển hách anh linh, cứu tế rộng khắp, cho phép hai bên tả hữu Trang Trân Bái tiếp tục phụng thờ y như trước.

 Năm 1888, trước sự tấn công của thực dân Pháp, Nhân dân Trang Trân Bái đã tập hợp đội quân theo vua Hàm Nghi chống giặc. Khi biết nghĩa quân của ta đóng tại đền Hổ Bái, Pháp đem một trung đội có đầy đủ súng ống về đàn áp nhưng Nhân dân Hổ Bái chiến đấu rất kiên cường. Bỗng một hôm, ngôi đền bốc cháy dữ dội. Từ cổng nghinh môn, đền chính, tẩm cung, tượng, ngọc phả đều biến thành tro bụi. Nhưng chỉ tám năm sau, đến đời vua Thành Thái (1896), đền đã được xây dựng lại bề thế và vững chắc như trước. Trải qua những biến cố, thăng trầm của lịch sử, ngôi đền bị xuống cấp nghiêm trọng nên hiện nay đã được Nhà nước cho trùng tu, tôn tạo sẽ tái hiện được đầy đủ nét kiến trúc độc đáo của ngôi đền.

Hàng năm cứ vào ngày 9 tháng 2 âm lịch, chính quyền địa phương và Người dân làng Hổ Bái, Nhân dân các vùng lân cận lại nô nức tụ họp về đây để tham gia lễ hội. 

Lễ hội năm nay diễn ra vào ngày 18/3, (tức ngày 9/2) năm Giáp Thìn.

Đây là ngày hội lớn với các chương trình múa hát văn nghệ; tế lễ và tổ chức thi kéo co; làm bánh lá răng bừa; Cờ Tướng; Bài Điếm; bóng chuyền... thu hút đông đảo nhân dân và du khách thập phương đến xem, cổ vũ và dâng hương vãn cảnh đền. 

Lê Uyên - Thu Hiếu