Tương truyền, đền Đồng Cổ được xây dựng từ năm 2569 trước Công Nguyên, dưới thời Hùng Vương. Theo thần phả của đền: Một lần Vua Hùng trên đường đi dẹp giặc Hồ Tôn, đã qua Khả Lao Thôn và nghỉ lại nơi này. Đêm nằm, Vua mộng thấy vị Sơn thần hiện lên, xin cho đem trống đồng theo quân để trợ chiến. Khi Nhà vua lâm trận, tiếng trống vang vọng trên không trung. Quân giặc khiếp vía, thua chạy tan tác. Thắng trận trở về, vua Hùng phong cho thần núi là Đồng Cổ Đại Vương.

Sang đến thời Lý, sách Việt Điện u linh có chép: Năm 1020, Thái tử Lý Phật Mã theo lệnh vua cha Lý Thái Tổ đi đánh Chiêm Thành. Khi đến bến Trường Châu nằm bên bờ sông Mã, một đêm thái tử nằm mộng thấy thần Đồng Cổ đến xin theo giúp để đánh giặc. Sau khi thắng trận trở về,  Lý Phật Mã qua Trường Châu làm lễ tạ ơn. Sau này, vua Lý Thái Tổ mất, xảy ra loạn Tam vương, thần Đồng Cổ đến báo mộng cho Lý Phật Mã biết trước một ngày, nhờ đó mà dẹp được. Thái tử lên ngôi vua, thụy hiệu là Lý Thái Tông. Năm Thiên Thành thứ hai, tức là năm 1029, Thái Tông đổi trại Ái Châu thành Phủ Thanh Hóa.

Đền Đồng Cổ có kiến trúc độc đáo: Nhà tiền đường kết cấu 5 gian, kiến trúc hai tầng mái. Qua tiền đường là chính tẩm, rộng ba gian, có kết cấu giáp mái với tiền đường. Sau cùng là hậu cung, lưng dựa vào vách núi, được bố cục gọn gàng với lối kiến trúc cổ kính. Điều đặc biệt là trống đồng - linh vật  mang tính biểu tượng của ngôi đền - đều được đặt ở vị trí trang trọng  ở tiền đường, trung đường và hậu cung.

Ngoài đền chính ở Đan Nê, trong cả nước còn có ít nhất 3 ngôi đền mang tên Đồng Cổ, cùng thờ thần núi Khả Lao Thôn và thần Trống Đồng, đó là: Đền Đồng Cổ ở xã Hoằng Minh, huyện Hoằng Hóa; đền Đồng Cổ ở phường Bưởi, quận Tây Hồ, Hà Nội và đền Đồng Cổ tại Nguyên Xá, Từ Liêm, Hà Nội.

Năm 2001 đền Đồng Cổ được nhà nước cấp bằng công nhận di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia. Đến nay, đền Đồng Cổ đã vinh dự được đón Bằng công nhận Di sản Văn hóa Phi vật thể cấp Quốc gia năm 2024.

Ngày nay, lễ hội đền đồng Đồng Cổ tại Đan Nê vẫn duy trì được những truyền thống cũ. Trước khi lễ hội diễn ra, ngày 12 tháng 3 âm lịch, người dân tổ chức lễ đốt áo thủy bào cho thần. Ngày 15 tháng 3 âm lịch là chính lễ. Đông đảo du khách thập phương về dự, tạo nên bầu không khí náo nhiệt.

Trải qua hơn 4.000 năm tồn tại, đền Đồng Cổ và lễ hội đền Đồng Cổ vẫn vẫn luôn được gìn giữ, bảo tồn, trở thành minh chứng cho sự tồn tại của nền văn minh Văn Lang - Âu Lạc trên đất nước ta; là biểu tượng của tinh thần đoàn kết quật cường trong đấu tranh dựng nước và giữ nước. Tiếng trống đồng Đồng Cổ đã vang vọng trong suốt hàng ngàn năm lịch sử,  ngày hôm nay, vẫn tiếp tục âm vang, đồng vọng trong tâm khảm người dân, thúc đẩy thế hệ cháu con tiếp bước tiền nhân trong hành trình xây dựng và bảo vệ quê hương, đất nước./.

Lê Uyên